Apostrofa stanowi doskonały przykład pojęcia, które może wydawać się dość enigmatyczne. Z tego też względu, sporo osób może nie wiedzieć, co dokładnie ono oznacza. Tymczasem, znaczenie pojęcia “apostrofa” może okazać się niekiedy bardzo przydatne. Jego definicja jest istotna nie tylko dla osób uczących się, które pogłębiają swoją wiedzę z zakresu literatury, ale także dla każdego, kto regularnie sięga po książki. Dobrze byłoby więc nieco zgłębić pojęcie apostrofy oraz zapoznać się z przykładami użycia tej figury retorycznej.
Apostrofa – etymologia pojęcia i synonimy
Etymologia pojęcia “apostrofa” nie jest jakoś szczególnie skomplikowana. Jest to bowiem wyrażenie pochodzące od greckiego słowa apostrophḗ, oznaczającego po prostu “zwrot”. Wśród wyrazów bliskoznacznych do “apostrofy” można wymienić między innymi takie słowa jak:
- wezwanie
- inwokacja
- zwrot
- metabaza
Można zatem w dość jednoznaczny sposób stwierdzić, że już same wyrazy bliskoznaczne mogą sugerować, co dokładnie kryje się pod pojęciem apostrofy.
Apostrofa – definicja
Apostrofa to nic innego jak pewna figura retoryczna, dosyć często wykorzystywana przez poetów i pisarzy. Jej najbardziej charakterystyczną cechą jest to, iż stanowi ona bezpośredni zwrot do kogoś lub czegoś. Zazwyczaj w bardzo prosty sposób udaje się ją wyodrębnić w danym tekście literackim. Warto również nadmienić, iż apostrofa bywa wykorzystywana także w użyciu potocznym. Wówczas stanowi ona tę część zdania, która występuje na początku, najczęściej w formie wołacza. Zazwyczaj też, apostrofę wygłasza się tonem donośnym i patetycznym. Dzięki temu wywiera ona zdecydowanie większy wpływ na słuchaczy lub osoby, do których jest kierowana.
Historia apostrofy
Dość powszechnie uważa się, że apostrofa jako figura retoryczna wywodzi się z twórczości autora “Iliady” i “Odysei”, czyli oczywiście greckiego, niewidomego pieśniarza Homera. Później, bardzo często używano apostrof w epoce średniowiecznej. Występowały w wielu utworach o tematyce religijnej. Apostrofy były kierowane często do Stwórcy, Matki Boskiej, jak również do poszczególnych świętych katolickich. Warto nadmienić, że o wiele powszechniejsze jest użycie apostrofy w epice, zwłaszcza tej wierszowanej. Co ciekawe, dopiero w wieku XIX zaczęła pojawiać się również w utworach lirycznych. Wśród polskich twórców wykorzystujących apostrofę wymienić można chociażby Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego.
Kto lub co może być adresatem apostrofy?
Apostrofa jest wyjątkową składniową figurą retoryczną. Ze względu na to, że stanowi ona bezpośredni zwrot do jakiejś osoby bądź też przedmiotu, prowadzi do jego personifikacji, czyli uosobienia. To nic innego jak nadanie czemuś cech ludzkich. Warto bowiem w tym miejscu nadmienić, iż apostrofy wcale nie muszą być kierowane bezpośrednio do ludzi bądź zwierząt. Równie dobrze ich adresatami mogą być bowiem zjawiska atmosferyczne, rośliny, jak również przedmioty.
Najczęstsi adresaci apostrofy
Jak już zaznaczono wyżej, apostrofa może być kierowana zarówno do osób, jak i do ożywionych bądź nieożywionych części przyrody, a także różnego rodzaju przedmiotów. W praktyce jednak, udaje się wyróżnić jednych z najczęstszych adresatów tej figury retorycznej. Są nimi przede wszystkim:
- osoby bądź grupy osób
- Bóg/bóstwa/idee
- kraj
- wyjątkowe dla adresata miejsce
- wydarzenia
- symboliczne przedmioty
- zjawiska społeczne
- zjawiska atmosferyczne
Pomimo tego, że apostrofa jest zazwyczaj kierowana do jednego z wymienionych wyżej adresatów, ich katalog nie może oczywiście zostać określony mianem zamkniętego. Każdy, kto używa tej figury retorycznej może przecież skierować ją do dowolnie wybranej przez siebie osoby, zjawiska czy przedmiotu. Wszystko zależy zatem od jego inwencji twórczej.
Co zyskują utwory, w których wykorzystano apostrofy?
Dzięki wykorzystaniu apostrof w utworach literackich, zyskują one o wiele bardziej patetyczny oraz podniosły charakter. Co ciekawe, dosyć często można odnieść wrażenie, że dany utwór jest dedykowany bądź też kierowany do osoby, do której nastąpił bezpośredni zwrot. Wcale nie musi być ona jednak głównym bohaterem bądź jednym z drugoplanowych czy trzecioplanowych bohaterów utworu. Bardzo często bywa tak, że twórca kieruje apostrofę do kogoś, komu coś zawdzięcza. Chce również, aby z tego faktu zdawały sobie sprawę inne osoby, zwłaszcza te, które zapoznają się z utworzonym przez niego tekstem.
Użycie apostrofy a odbiór utworu literackiego przez czytelnika
Nie sposób zaprzeczyć temu, że użycie apostrofy w utworze literackim musi w jakiś sposób wpływać na czytelnika, który jest odbiorcą danego tekstu literackiego. W pewnym stopniu mogą one wywołać w czytelniku pewien niepokój, który można określić mianem niepokoju interpretacyjnego. Nie zawsze w prosty sposób można bowiem określić, czy utwór faktycznie jest kierowany do adresata apostrofy, czy też nie. Czasami użycie tej figury retorycznej może wręcz utrudnić rzetelną interpretację wiersza czy innego dzieła literackiego. Dlatego też, czytelnik musi pozostawać czujny i podejmować próbę interpretacji zawsze w oparciu o cały utwór, a nie o jakiś krótki jego fragment.
Jaki jest zazwyczaj charakter utworów, w których wykorzystano apostrofę?
Apostrofy mogą być tak naprawdę używane w każdym gatunku literackim, jeżeli zadecyduje o tym jego autor. Nietrudno jednak nie zauważyć, że w wielu przypadkach ta figura retoryczna pojawia się w utworach romantycznych. Mowa tu między innymi o wierszach miłosnych. W tej formie bardzo powszechnie korzystali z nich tacy twórcy jak między innymi Cyprian Kamil Norwid, Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki. Apostrofa bywa używana także w utworach mających uroczysty charakter, na przykład w tych na czyjąś cześć. Co dość istotne, apostrofa zawsze może być kierowana zarówno do osób obecnych, jak i nieobecnych. Nic nie stoi także na przeszkodzie temu, aby jej adresatami były osoby zmarłe bądź zaginione. Dosyć powszechne jest także kierowanie apostrof do kogoś wyobrażonego lub też do kogoś, kogo nie można zobaczyć. Już sama mnogość potencjalnych adresatów apostrof przemawia za tym, że mogą być wykorzystywane w mocno różniących się od siebie utworach. Można jednak zaryzykować stwierdzenie, że współcześnie najczęściej spotyka się apostrofy w utworach poetyckich, a nie epickich. Jest to zatem pewna dosyć istotna zmiana, ponieważ w przeszłości apostrof częściej używało się w utworach zaliczanych do epiki.
Przykłady użycia apostrof w polskich utworach literackich
Apostrofy były i nadal są chętnie używane przez wielu twórców szeroko pojętej literatury. Nietrudno nie przywołać jako przykładu użycia tej figury retorycznej słynnej inwokacji Adama Mickiewicza. “Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie(…)” – początek słynnego dzieła polskiego wieszcza narodowego znany jest zdecydowanej większości Polaków. Apostrofę w swoich utworach wykorzystywali również inni twórcy, tacy jak chociażby Juliusz Słowacki. Wykorzystał ją między innymi w jednym ze swoich najbardziej znanych wierszy “Smutno mi Boże…”. Warto wspomnieć także o “Trenach” Jana Kochanowskiego, który wielokrotnie kierował apostrofę do swojej zmarłej córki: “Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała…”. Figura retoryczna, o której mowa została także użyta przez Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, przedstawiciela pochodzenia Kolumbów, w utworze “Elegia o chłopcu polskim”. Można zaryzykować stwierdzenie, że współcześnie ta figura retoryczna jest wykorzystywana nieco rzadziej niż kiedyś. Ciężko jednak w jednoznaczny sposób określić, dlaczego tak jest.
Przykłady użycia apostrof w utworach zagranicznych twórców
Nie tylko polscy pisarze i poeci używali apostrof w swoich utworach. Bardzo powszechnie wykorzystywali je tacy twórcy jak chociażby Friedrich Schiller. Ta figura retoryczna znalazła się w jednym z jego najbardziej znanych tekstów: “O, radości, iskro bogów…”. Nie sposób nie wspomnieć także o Homerze, który wykorzystywał apostrofy zarówno w “Iliadzie”, jak ii w “Odysei”. Jako przykład można wskazać chociażby fragment: “Gniew, Bogini opiewaj, Achilla, syna Peleusa…”.
Apostrofy używane na co dzień – przykłady
Jak wspomniano powyżej, apostrofy są również dość powszechnie używane w życiu codziennym. Zapewne nie raz sami je słyszeliśmy bądź też kierowaliśmy je do kogoś. Bezpośrednie zwroty, zwłaszcza te kierowane do osób, wykorzystuje się najczęściej podczas jakichś ważnych wydarzeń. Mowa tu chociażby o koncertach, spotkaniach jubileuszowych, imprezach inauguracyjnych itd. Mogą one wówczas przybierać następującą postać:
- Szanowne Panie!
- Drodzy Nauczyciele!
- Szanowni zgromadzeni!
- Witam serdecznie wszystkich Państwa!
Bezpośrednie zwroty do kogoś lub czegoś mogą mieć miejsce również w listach, zarówno w tych tradycyjnych, jak i w e-mailach.
Inwokacja – szczególny przykład rozbudowanej apostrofy
Pojęciem blisko związanym z apostrofą jest pojęcie “inwokacji”. Niektórzy myślą jednak, że to zupełnie odmienne figury retoryczne, które nie mają ze sobą za wiele wspólnego. Pochodzi ono od łacińskiego wyrażenia invocatio, oznaczającego “wezwanie”. Jak się okazuje, inwokacja to pewien rodzaj, bardzo specyficznej, bo rozbudowanej apostrofy. Bardzo charakterystyczne dla inwokacji jest to, że w zdecydowanej większości przypadków otwiera ona dany utwór literacki. Taka rozbudowana apostrofa rozpoczyna między innymi “Iliadę” Homera, jak również “Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza.
Jakie środki stylistyczne znajdują się często w utworach, w których wykorzystana została apostrofa?
W utworach literackich, w których użyto apostrof nie brakuje zazwyczaj innych figur retorycznych, jak również środków stylistycznych. Mowa tu chociażby o epitetach, metaforach czy powtórzeniach. Użycie dużej ilości środków stylistycznych sprawia, że czytelnik bardzo dokładnie może wyobrazić sobie bohaterów, przedmioty bądź zjawiska przedstawione w danym utworze. Warto jednak zaznaczyć, że niekiedy twórcy dość oszczędnie korzystają ze środków stylistycznych. Dzięki temu, apostrofa jest o wiele prostsza do dostrzeżenia na pierwszy rzut oka.